'De toekomst is aan de culturele consumptie'

/in /door
,,Al aan het eind van de vorige eeuw had ik het gevoel dat de wereld ging ontsporen. Daarom schreef ik mijn boek over identiteiten. Na het einde van de Koude Oorlog hebben we de kans voorbij laten gaan iets nieuws in het leven te roepen, zoals na eerdere grote conflicten. Het verdrag na de Eerste Wereldoorlog was desastreus, die na de Tweede al wat beter: men creeërde de Verenigde Naties. De Koude Oorlog was in wezen van dezelfde orde, maar men heeft niet de behoefte gevoeld rond de tafel te gaan zitten, waarschijnlijk omdat die op een vreedzame wijze is geëindigd. Maar er was een nieuwe werkelijkheid ontstaan, die ons had moeten aanzetten de wereld opnieuw onder de loep te nemen. Dat we dat niet hebben gedaan heeft tot ontsporingen geleid. We  zijn zonder kompas de nieuwe eeuw ingegaan en die eeuw heeft ons vanaf het eerste moment door elkaar geschud.”


Bedachtzaam, docerend, sympathiek, soms opvlammend van woede, licht  Maalouf (1949) de achtergrond van zijn noodkreet toe. De Europese en de Arabische beschavingen hebben de wereld alleen nog spanningen te bieden, vindt hij, ze zijn moreel gezien failliet. Op ieder gebied – of het nu intellectueel, financieel, klimatologisch, geopolitiek of ethisch is – ziet hij ontregeling en kompasloosheid. In zijn boek betoogt Maalouf dat de Arabisch-islamitische landen steeds dieper wegzinken in een ‘historische put’. Ze koesteren wrok tegen de hele wereld en ‘vooral tegen zichzelf’. Het religieuze radicalisme heeft de overhand gekregen en is radicaal antiwesters van karakter. Minderheden zijn verdwenen of worden met de dood bedreigd, het lot van de vrouwen is desastreus. Wat Maalouf de Arabische wereld verwijt is haar gebrek aan moreel bewustzijn. Wat hij het Westen verwijt is de neiging om zijn moreel besef aan te wenden als een middel om te overheersen. In de Arabische wereld neemt de barbaarsheid de vorm aan van intolerantie en obscurantisme, schrijft hij, in het Westen die van arrogantie en ongevoeligheid. Momenteel is het vooral Europa dat hem bezighoudt, het continent bevindt zich volgens hem in een cruciale fase.
In uw boek schrijft u dat het westen heeft gewonnen, de wereld zijn model heeft opgelegd. Maar juist door te winnen heeft het verloren, zegt u.
Het communistisch manifest begint met de zin: Een spook waart door Europa, het spook van het communisme. Aan het eind van het communistisch tijdperk kon je precies het omgekeerde zeggen: Een spook waart door het communisme, het spook van Europa. Die pacifistische overwinning van Europa had niet alleen positieve kanten: de ‘ander’ was weggevallen. Ineens moesten we opnieuw de grenzen van Europa definiëren, het specifieke van Europa onder woorden brengen. Een positieve herdefinitie, dat hebben we nodig. Inmiddels dreigen we de kern van de democratie te verliezen. De democratie loopt het gevaar een lege schelp te worden met een verkiezingsritueel zonder debat, zonder echte keuze. We depolitiseren en zo verliest de democratie haar betekenis, de stem van de verantwoordelijke burger.
Wat te doen?
Eerst moeten we de Europese identiteit een zinvolle invulling geven. Hoe? We hebben heel lang niet willen kiezen tussen een federalistische vorm, naar het voorbeeld van de VS, en een visie op Europa als zone van vrije uitwisseling. Het blijkt nu onmogelijk dezelfde munt te hanteren zonder gemeenschappelijke regels voor de economie. Ieder land zal moeten accepteren dat zijn soevereiniteit beperkt wordt in ruil voor een rol op continentaal niveau. Die keuze moeten we maken. Zo niet, dan gaan we naar een situatie van ieder voor zich. Als landen zich los gaan maken is het afgelopen met Europa.
Verlies van soevereiniteit is wel een heet hangijzer voor de meeste Europese regeringen.
Als Europa wordt ervaren als een vreemde macht waaraan wij de sleutels van ons huis geven, dan is het normaal dat iedereen nee zegt. Als we vinden dat een deel van de voorrechten die gelden in een land kan worden geruild voor een werkelijke participatie op Europees niveau ligt dat heel anders. We moeten een parlement hebben dat echte soevereiniteit draagt, dat alle Europese burgers vertegenwoordigt. Nu hebben 27 democratische staten een ondemocratisch bastaardsysteem voortgebracht, zonder enige coherentie. Het Amerikaanse model werkt, dat blijkt, alleen moet je het aanpassen. De Europese staten hebben bijvoorbeeld een veel belangrijker culturele en historische dimensie.  Politiek, economie en defensie zouden in handen moeten komen van een federale regering, terwijl sociale, culturele en taalgerelateerde zaken op het niveau van de individuele staat zouden moeten blijven. Het idee van Europese verkiezingen is onvermijdelijk, politiek kan zich niet meer beperken tot het nationale niveau. 
Hoe dat uit te leggen in een land dat Europa met groot wantrouwen bekijkt?
Je moet de keuze goed uitleggen: of we gaan naar de verenigde staten van Europa of we gaan achteruit. Nee, niet op hetzelfde niveau, achteruit. Het is een federaal Europa of desintegratie en regressie. Dan is de
keuze evident. Jongeren in Europa denken dat alles vanzelf spreekt, ze realiseren zich niet hoe fragiel en zeldzaam hun situatie is, hoeveel ze te danken hebben aan een paar visionairs van 60 jaar geleden. Europa vervult een morele avantgarde rol en kan dat ook doen in de wereld van morgen, maar dan moet er een einde komen aan de slapte, het laisser-aller en het gebrek aan ambitie en visie.
In uw boek ziet u cultuur als hét redmiddel om de ontregeling van de wereld, en dus ook van Europa, tegen te gaan.
We leven in een wereld waarin we vaak met elkaar omgaan op basis van vooroordelen. Dat kunnen we ons niet meer veroorloven. Literatuur, film en toneel leren je vooroordelen te doorbreken. Het is fundamenteel voor de vrede om kennis van andere culturen te bevorderen. Verder is er het globale niveau: in landen als China, India en Brazilië groeit de economie enorm hard. Daar woont meer dan de helft van de wereldbevolking, met de ambitie het welvaartsniveau van de westerling te bereiken. Hoe moet je al die volken die langer leven en meer middelen hebben tevreden stellen zonder de planeet uit te putten? We moeten leren dat bevrediging niet per se gerelateerd is aan materiële consumptie, zonder dat dat een straf lijkt. We moeten het verlangen om kennis te verwerven stimuleren, het plezier in muziek, het leren van talen. De toekomst is aan de culturele consumptie. Tenslotte kan cultuur een bijdrage leveren aan de opbouw van het nieuwe Europa. Nu ontbreekt het gevoel bij een gemeenschappelijk Europa te horen. Dat creeër je met cultuur, met een gemeenschappelijke geschiedenis, met de erkenning van talen. Alle Europeanen moeten voelen dat Europa de plek is waar hun cultuur bloeit, zonder dat het ten koste gaat van hun cultuur en identiteit.
Alle Europeanen moet zich in de Europese cultuur herkennen, zegt u, maar Europa zal steeds meer bestaan uit immigranten.
Voor immigranten hebben we een soort contrat social nodig, een handvest met rechten en plichten, zowel voor degene die immigreert als voor degene die hem ontvangt. Wie komt heeft de plicht de taal volledig te leren, zich te familiariseren met de cultuur van het land, met de tradities en de levenswijze. De cultuur van het ontvangende land is geen witte bladzijde waarop iedereen kan schrijven wat hij wil. De nieuwkomer moet adopteren wat al bestaat en tegelijkertijd de vrijheid hebben iets aan die pagina toe te voegen. De eerste wens van een immigrant is geaccepteerd te worden en te integreren. Als hij zich verworpen voelt, gaat hij zijn verschil benadrukken en inzetten als een strijdmiddel. Die open deur is zeker van belang in Europa, dat van oorsprong geen immigratieland is zoals VS en Canada. De integratie van Europa loopt paralel met de integratie van immigranten. Idealiter zouden die zich beide in één beweging moeten voltrekken.
Ontwikkelt zich tegelijkertijd een Europese islam?
Ik vind dat Europese staten individuen moeten verwelkomen, geen gemeenschappen. Het is niet wijs om je op groepen te richten. Iemand die aankomt is geen eigendom van een bepaalde gemeenschap, het is een individu. Het immigratiehandvest geldt voor die persoon. Een nieuwkomer moet de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van geloof accepteren en hij moet zijn geloof kunnen belijden zonder gediscrimineerd te worden. Het is een grote vergissing om je tot moslims in het algemeen te richten en te zeggen: we gaan praten om te zien wat voor oplossing er voor u is. Iedereen die aankomt moet als een individuele burger worden beschouwd, met zijn eigen rechten en plichten. Punt uit.
Hoe staat u tegenover het dubbele paspoort?
Voor mij is het hebben van de dubbele nationaliteit een weerspiegeling van de realiteit. Ik heb een emotionele band met mijn geboorteland, Libanon, en ook met mijn adoptieland, Frankrijk. Het feit dat ik beide nationaliteiten heb geeft me sereniteit. De dubbele nationaliteit is een wezenlijk element om de integratie te beïnvloeden. Als je mensen dwingt te kiezen, schaf je de integratie in feite af, dan breng je de maatschappij in een situatie van eeuwige confrontatie. Ieder individu moet zich zijn verschillende vormen van afkomst kunnen toeëigenen. Als je hem dwingt te kiezen, roep je de ergste spanningen op.

Amin Maalouf: De ontregeling van de wereld. Vert. door Eef Gratama. De Geus. 251 blz. Prijs € 19,90